Limonaia del Castèl to ogród pełen cytrusowych drzewek – od cytryn, przez pomarańcze, po mandarynki – oaza piękna i spokoju, będąca jednym z ukrytych skarbów Limone sul Garda, uroczego miasteczka położonego nad brzegiem największego jeziora Italii. To miejsce, które zachwyca swoją niepowtarzalną atmosferą i bogatą historią. Spacer pośród drzewek jest niezapomnianym doświadczeniem, wzbogaconym o intensywny aromat wypełniający powietrze, tworzący niezwykle relaksującą atmosferę. Niebieska tafla jeziora mieniąca się w słońcu oraz strome stoki Monte Baldo w tle, tworzą niesamowity kontrast z intensywną, świeżą zielenią ogrodu. Oto najbardziej wysunięte na północ Europy miejsce uprawy cytryn. Zapraszam!
Mit o narodzinach drzewek cytrynowych
Kiedy najstarsza para bogów Olimpu – Hera i Zeus – świętowali swoje małżeństwo, wszyscy bogowie uczestniczący w wielkiej uczcie przynieśli dary. Gaja (Matka Ziemia) kazała przed oczyma nowożeńców wyrosnąć drzewu obsypanemu jabłkami ze złota, symbolizującemu nieśmiertelność, płodność i wieczną młodość. Hera podziwiała wspaniałe drzewo, a ponieważ było ono niezwykle cenne, to umieściła je w ogrodzie, który według ludowych wierzeń znajdował się na zachodnich krańcach świata, w pobliżu pierwotnych wód oceanu. Hesperydy – nimfy Zachodzącego Słońca – miały za zadanie chronić i opiekować się drzewem, które miało być pilnowane również przez smoka (lub węża z setką głów), zwanego Ladone.
Hesperydy były uważane za córki greckiego boga Hesperusa oraz gwiazdy wieczornej, którą do dziś można podziwiać na nieboskłonie, czyli planety Wenus – bogini miłości. Hesperus zapowiadał zmierzch i wieczór nadchodzącej nocy miłości. Dlatego Hesperydy były powiązane z Afrodytą, a jako podarunek od ich ojca były uważane za symbol miłości. Stąd też złote owoce były równie ważne dla bogini miłości, jak i dla Hery – opiekunki małżeństwa. W odróżnieniu od biblijnej legendy o Drzewie Poznania, złote jabłka Hesperyd nie były źródłem grzechu, ale symbolem nieśmiertelności, płodności, młodości i wiecznego piękna. Były pożądane przez mężczyzn, jednak zarezerwowane tylko dla bogów i nieosiągalne dla ludzi.
Magia cytrusów nad Gardą
To niesamowite, że w miejscu, gdzie zaczynają się Alpy, a zimy potrafią obsypać białym puchem nie tylko wysokie szczyty, natura pozwoliła, by przy odrobinie ludzkiego sprytu uprawiać cytrusy w ogrodach pnących się tarasowo ku nasłonecznionym zboczom. Nad jeziorem Garda jest więcej takich zakątków, ja jednak opowiem Wam o najsłynniejszym z nich – cytrynowym ogrodzie znajdującym się w miasteczku Limone sul Garda. Miejsce to jest warte odwiedzenia nie tylko ze względu na walory przyrodnicze; z górnych tarasów ogrodu roztacza się piękny widok na jezioro, dorodne drzewa i regularnie nawadniane roślinności zapewniają nieco wytchnienia nawet w upalny dzień, a bilet wstępu to zaledwie symboliczna opłata.
Wizyta w Limonaia del Castèl to także doskonała okazja, aby dowiedzieć się więcej o historii i tradycji uprawy cytrusów na obszarze Gardy. W ogrodzie znajdują się tablice informacyjne, które w przystępny sposób opisują poszczególne gatunki roślin oraz metody ich pielęgnacji. To edukacyjne doświadczenie, które pozwala zrozumieć, jak ważną rolę odgrywają cytrusy w kulturze i gospodarce Limone sul Garda. Większość informacji zamieszczonych w niniejszym artykule pochodzi z tychże tablic.
Cytryny i cytrynowe szklarnie nad jeziorem Garda
Cytryny zostały sprowadzone nad jezioro Garda z Riwiery Liguryjskiej w XIII wieku, dzięki inicjatywie zakonników z klasztoru San Francesco w Gargnano; stamtąd rozprowadzono je do innych miejscowości w północnej części jeziora. W XVI wieku Bongianni Grattarolo zauważył, że ogrody nad Gardą „pod względem uroku nie ustępują opisowi ogrodów Atlantydy, Alkinousa i Hesperyd, obfite przez cały rok we wszystkie te owoce, które mają złocistą skórkę.” W XVIII wieku rodzina Bettoni z Bogliaco nadała uprawie cytrusów cechy prawdziwego przemysłu; budowano rozległe szklarnie cytrynowe, które uczyniły Riwierę Salò – na prawie 46° szerokości geograficznej – najdalej na północ wysuniętym obszarem uprawy cytryn na świecie. We wrześniu 1786 roku J.W. Goethe zachwycił się widokiem cytrynowych szklarni podziwianych z pokładu przepływającej obok łodzi i opisał je takimi oto słowami:
Minęliśmy Limone, którego cytrynowe gaje, tarasami schodzące po stoku góry, są obrazem zamożności i porządku. Gaj taki składa się z rzędów białych czworobocznych słupów, stojących w regularnych odstępach i wspinających się stopniami w górę. Na tych słupach leżą mocne belki, by w zimie można było osłonić rosnące między nimi drzewa. Łódź płynęła powoli, co sprzyjało kontemplowaniu i oglądaniu tych miłych oku szczegółów.
Johann Wolfgang Goethe, 13 września 1786 r.
Upadek cytrynowego biznesu
Cytryny te były eksportowane głównie na tereny dzisiejszych Niemiec, Polski i Rosji. Handel cytrusami rozrósł się po 1840 roku, kiedy w Gargnano powstało „Towarzystwo Jeziora Garda”, które zrzeszało setki małych producentów i co roku wprowadzało na rynek kolejne 5-6 milionów owoców. Katastrofalna dla roślin była infekcja grzybiczna, która od 1855 roku rozprzestrzeniała się w ogrodach nad jeziorem. Do spadku produkcji doszło w drugiej połowie XIX wieku, a konkurencja w postaci cytryn z Sycylii i Kalabrii oraz odkrycie syntetycznego kwasu cytrynowego przyspieszyły agonię biznesu znad Gardy. Filary i mury opuszczonych szklarni – autentyczne dziedzictwo historyczne i architektoniczne – pozostały jednak do dziś, ukazując współczesnym ludziom wieki dobrobytu ich przodków, który był efektem ich ciężkiej pracy.
Budowa szklarni cytrynowych
Woda z potoku, chroniona od wiatru dolina, optymalne nachylenie wzgórz i bliskość jeziora to warunki konieczne brane niegdyś pod uwagę przy decyzji o budowie szklarni cytrynowej. Wznoszono je zazwyczaj na kilku tarasowych poletkach połączonych kamiennymi schodami. Mocny, masywny, nierzadko kamienny mur zamykał i chronił szklarnię z trzech stron, gwarantując ekspozycję drzew cytrynowych na wschód bądź południowy wschód. Pośrodku lub na jednym z końców budowli znajdował się magazyn do przechowywania materiałów używanych do przykrywania szklarni szybami na okres zimowy, montowanymi w listopadzie.
Konstrukcja dachu szklarni cytrynowych
Pomiędzy kamiennymi murami wznoszono drewniane filary, a następnie układano i mocowano na nich prostopadłe belki, by na belkach tych oprzeć krokwie z drzewa modrzewiowego. Dach był nachylony ze spadkiem ku tyłowi. Szklane szyby mocowano nie tylko od góry, ale także od boku, od strony nasłonecznionej. Pomiędzy jednym filarem a następnym mocowano zazwyczaj pięć lub sześć belek, dwie lub trzy szyby i dwoje drzwi. Środkowe belki były blokowane drewnianymi kołkami, a szklane szyby były układane wzdłuż belek drewnianych, utrzymywane na miejscu przez obrotowe listwy przymocowane wokół gwoździa. Drzwi otwierało się podczas ciepłych dni, by wpuścić do środka trochę świeżego powietrza. W celu wypełniania szczelin i pęknięć używano słomy. Do Świętej Katarzyny przypadającej 25 listopada szklarnia musiała być całkowicie zamknięta i gotowa na nadchodzącą zimę. Drzewkom cytrynowym, a także samym owocom zagrażają temperatury spadające w okolice 0° C. Jeśli temperatura spadała na tyle nisko, to wzdłuż tarasów rozpalano ogniska z chrustu i drewna. Wraz z nadejściem ciepłych dni – zazwyczaj w marcu – szklane osłony demontowano, a pomiędzy drzewa znów docierały podmuchy wiatrów, tak typowych dla Gardy.
Limonaia Pra dela Fam w Tignale i Limonaia del Castèl w Limone
Na obszarze północnej Gardy niedawno zakończono prace budowlane; odrestaurowano stare szklarnie ogrodów Pra dela fam w Tignale oraz szklarnie Castèl w Limone.
Pra dela Fam
Pra dela Fam to pas ziemi biegnący wzdłuż jeziora, tuż przy drodze ku Limone sul Garda. Tam rodzina Parisini zbudowała „Stary Ogród” w 1754 roku, dodając drugi „Nowy Ogród” w 1850 roku, posiadający bardziej południową ekspozycję. Dwie szklarnie cytrynowe produkowały cytryny do początku XX wieku: 68 936 sztuk w 1907 roku, 145 344 sztuk w 1920 roku i 44 307 sztuk w 1927 roku. Jak już wspomniałam plantacje cytryn podupadały, przez co były stopniowo opuszczane – najpierw „Stary Ogród”, a w końcu „Nowy Ogród”. W latach 80-tych XX wieku rozpoczęto proces przywrócenia do życia szklarń na trzech tarasach „Nowego Ogrodu”. Słupy zostały naprawione i wzmocnione, wymieniono belki poprzeczne, oczyszczono kanały irygacyjne, posadzono nowe drzewa cytrynowe. Szklarnię cytrynową otwarto dla zwiedzających już w 1985 roku. Można tam zobaczyć blisko setkę drzew cytrusowych (cytryny, pomarańcze, grejpfruty i kumkwaty) regularnie rodzących owoce.
Limonaia del Castèl
Szklarnia cytrynowa Limonaia del Castèl znajduje się w historycznym centrum miasteczka Limone sul Garda. Górzysty teren osłania kompleks tarasów cytrynowych od północnego-zachodu, natomiast otwiera się na słońce w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim. Powierzchnia uprawy cytryn w Limonaia del Castèl – podzielona na kilka poziomów – wynosi łącznie 1 633 m². Limonaia zbudowana na początku XVIII wieku przechodziła z rąk do rąk rodzin Amadei, Bertoni, Patuzzi i Girardi, Polidoro i rodziny Segala, by ostatecznie w 1995 roku stać się własnością gminy Limone. Przeprowadzono w sumie trzy projekty restauracyjne szklarni Limonaia del Castèl: w 1997, 1999 i 2002. Odrestaurowano dwa tarasy i dwa magazyny, zakupiono nowe szyby, wybudowano łazienki dla gości i doprowadzono elektryczność. Na sześciu z siedmiu tarasów prowadzona jest teraz uprawa metodami tradycyjnymi; rośnie tam siedemdziesiąt drzew cytrusowych (cytryny, słodkie i kwaśne pomarańcze, cytryny chinotto, grejpfruty, mandarynki i kumkwaty). Centralny budynek magazynowy został przekształcony na muzeum i centrum edukacyjne.
Uprawa cytryn w Limonaia del Castèl
Każdemu drzewu cytrynowemu przydzielano poletko o powierzchni około 16 metrów kwadratowych. Już w XVI wieku Agostino Gallo określił wytyczne dotyczące skutecznej uprawy drzew cytrynowych: ziemia powinna być bogata i wolna od kamieni, obornik powinien być rozprowadzony wcześnie, zanim liście zaczną się pojawiać. Oprócz regularnego nawożenia, poletko cytrynowego drzewa powinna być wolne od trawy, przekopywane łopatą i nawadniane regularnie, a sama roślina przycinana w razie potrzeby. Owoce były zbierane do skórzanych toreb przez ludzi stojących na tradycyjnych trójnożnych drabinach.
Rośliny kwitły kilka razy w roku. Pierwsze, najbardziej obfite kwitnienie następowało w maju, kolejne łagodniejsze kwitnienie późnym latem i jesienią. Cytryny zbierane w maju posiadają bardziej szorstką skórkę i są bardziej owalne niż te zbierane w czerwcu i lipcu. Te owoce były bardziej cenione, niż zbiór sierpniowy. Po zbiorach sierpniowych następował również mniejszy zbiór we wrześniu i październiku. Średnia produkcja na przestrzeni dekady pozwala obliczyć, że zdrowe i silne drzewo cytrynowe rodziło około 500-600 cytryn podczas dwóch głównych zbiorów w maju i czerwcu.
Cytryny znad Gardy były wysoko cenione za swoje właściwości lecznicze, kwasowość, aromatyczny zapach, zarówno owocu, jak i skórki, cienkiej i błyszczącej, a także za przekonanie, że pozostają świeże dłużej niż jakiekolwiek inne cytryny.
Zwiedzanie Limonaia del Castèl
Rekomenduję Wam zwiedzenie ogrodu cytrusowego w porze porannej, tuż po otwarciu, czyli od godziny 10, z kilku powodów. Przede wszystkim nie ma wtedy tłumów, więc można swobodnie sparować alejkami, które są wąskie i oferują niewiele miejsca. Ale najważniejszą kwestią jest nasłonecznienie. Gdy słońce minie południe i zacznie się kierować ku zachodowi, miasteczko Limone sul Garda – a szczególnie jego część wciśnięta pod skały – znajdzie się w cieniu, który z każdą godziną będzie sięgał dalej, podczas gdy przeciwległa strona jeziora pozostanie w słońcu aż do zachodu. To z kolei wpłynie na jakość wykonanych zdjęć.
W 2024 roku godziny otwarcia 2024 roku daty i godziny otwarcia są następujące:
- Od 08.01 do 01.03 nieczynne;
- Od 02.03 do 21.03 otwarte w soboty i niedziele;
- Od 22.03 do 31.05 otwarte codziennie od 10 do 18;
- Od 01.06 do 30.09 otwarte codziennie od 10 do 22;
- Od 01.10 do 31.10 otwarte codziennie od 10 do 18.
Bilet wstępu kosztował 2,00 euro / osobę, wstęp dla dzieci do ukończenia 10 roku życia jest bezpłatny. Całość dochodu ze sprzedaży biletów przeznaczona jest na pokrycie kosztów utrzymania ogrodu.
- Zaobserwuj blogowy profil na Instagramie;
- Dołącz do obserwujących fanpage'e bloga na Facebooku;
- Dołącz do blogowej grupy na Facebooku;
- Obserwuj mnie na Twitterze;
- Subskrybuj kanał na YouTube;
- Jestem również na Tik Toku;
- Moje e-booki znajdziesz w blogowym sklepie internetowym;
- Moje drukowane książki znajdziesz np. w Empiku.